H ΠΑΝΟΥΚΛΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΤΟN 17ο ΚΑΙ 18ο ΑΙΩΝA
Όπως έγραψε ο ∆ιονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, η πανούκλα (πανώλης), «το πάθος τούτο ήλθε προ πολλών αιώνων εις την Ευρώπην από τα ενδότερα µέρη της Ασίας και ευδαίµονος Αραβίας».1 Αυτό, λοιπόν, το πάθος, ο µαύρος θάνατος, αποδεκάτισε τον πληθυσµό της Ευρώπης, τουλάχιστο από το 1347 και εξής, ερηµώνοντας γειτονιές, οικισµούς και κωµοπόλεις.2 Η αρχαιότερη γραπτή για την εµφάνιση της επιδηµίας στον θεσσαλικό χώρο ανάγεται στην διετία 146641467.3 Kατά τον επόµενο (16ο) αιώνα αναφέρεται ότι η επιδηµία έπληξε την Θεσσαλία τρεις φορές, το 1545,4 το 15555 και το 1565.6 Τον επόµενο (17ο αιώνα), η πανούκλα έπληξε τα Τρίκαλα και την Λάρισα, τα µεγαλύτερα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας, το έτος 1611.7 Λίγα χρόνια µετά, το 1620, η επιδηµία αναφέρεται ότι έπληξε την Ελασσόνα και την Λάρισα8 και δύο χρόνια αργότερα, το 1662, την Λάρισα, πάλι, και το Μοσχολούρι των Σοφάδων.9 Το 1642, χρονιά κατά την οποία η επιδηµία της πανούκλας έχει εξαπλωθεί σε όλη, σχεδόν, την Βόρεια Ελλάδα, η Θεσσαλία είχε και αυτή τα θύµατά της.10 Στις θεσσαλικές πηγές, για πρώτη φορά η πανούκλα αναφέρεται το 164841649. Σε ένα έγγραφο του οθωµανού ιεροδίκη της Λάρισας, σχετικό µε κληρονοµικά ζητήµατα µιας οθωµανικής οικογένειας, αναφέρεται ότι το 1648 πέθανε από την πανούκλα ο Οθωµανός Σελίµογλου, κάτοικος του οικισµού Μεγάλο Κεσερλί, του σηµερινού δηλαδή Συκουρίου της Λάρισας.11 Πόσα άλλα θύµατα υπήρξαν στην περιοχή της Λάρισας δεν είναι γνωστό, καθώς δεν υπάρχουν γραπτές µαρτυρίες. Σε µία ολιγόστιχη ενθύµηση, ένας µοναχός της Παναγίας Ολυµπιώτισσας, του µοναστηριού δηλαδή της Ελασσόνας, µνηµονεύει το µεγάλο θανατικό, το οποίο σκόρπισε την δυστυχία στην περιοχή. « πανούκλα η τρανή αχµθ΄ [1649] έγεναιν το θανατικό το δυνατό, όπου απέθανεν ο αδελφός µου». 12 Έκτοτε, και µέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, η µάστιγα αυτή αναφέρεται πολλές φορές στις ενθυµήσεις των µοναστηριακών κωδίκων και των έντυπων βιβλίων. Σε ένα άλλο έγγραφο του οθωµανού ιεροδίκη της Λάρισας αναφέρεται ότι το 1651 η περιοχή της Λάρισας είχε πληγεί και πάλι από την πανούκλα. Πιθανόν να µην είχε εξαλειφθεί ακόµα η επιδηµία του 1648/1649. Στον γειτονικό οικισµό Γούνιτσα (τουρκικά, Ντογαντζί Μπογαζί), την σηµερινή Αµυγδαλέα, είχαν πεθάνει πολλοί χωρικοί και πολλοί είχαν φύγει µακριά για να γλυτώσουν. Έτσι, οι χωρικοί που παρέµειναν δεν µπορούσαν να πληρώσουν τους φόρους των νεκρών και εκείνων οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει τον οικισµό, όπως ήταν υποχρεωµένοι από τον οθωµανικό νόµο, ως αλληλέγγυοι.13 Το 1667, πάλι ένας καλόγερος της Ολυµπιώτισσας απαθανάτισε το κακό, γράφοντας τα εξής: «αχξζ΄ [1667] έγενε του δεύτερου του θανατικόν, οπόταν ήλθεν ο βεζίρις». 14 Ένας άλλος θυµησογράφος, µεταξύ των άλλων που αναφέρει, σηµείωσε ότι «κατά τους αχξζ΄ έγινεν µεγάλο θανατικώ». 15 είναι απίθανο, µε τον ερχοµό στη Λάρισα του πρωθυπουργού της οθωµανικής αυτοκρατορίας Αχµέτ Κιουπρολή, για να προετοιµάσει την υποδοχή και την ολιγόχρονη παραµονή του σουλτάνου Μεχµέτ ∆΄ στην πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, να ήρθε κάποιος µολυσµένος και να µετέδωσε την επιδηµία. Τα θύµατα αυτήν την φορά ήταν πολλά. Ο θυµησογράφος µας πληροφορεί ότι «τω 1667 η πανώλης αφήρπασεν εκ Λαρίσης το ήµισυ των κατοίκων, των δε πέριξ χωρίων έπαθον πολλά ολίγοι».16 Το 1679, η επιδηµία έπληξε τη περιοχή των Τρικάλων και της Καλαµπάκας, µε πολλήν ένταση. Ο µετεωρίτης καλόγερος σηµείωσε σχετικώς τα εξής: «ετούς 1679 Ειούνη ο θανατηκόν περσώ [περισσό]». ∆εν µας πληροφορεί, φυσικά, για τον αριθµό των θυµάτων, αλλά µε την λέξη περισσό δίνει την έκταση της συµφοράς.17 Μετά από 9 χρόνια και πάλι η επιδηµία αποδεκάτισε τον πληθυσµό της Θεσσαλίας. Ένας θυµησογράφος από την Αγιά της Λάρισας µας πληροφορεί ότι η πανούκλα εµφανίστηκε στις 6.4.1689 και ότι τα θύµατά της ήταν πολλά: «εν ετη απου της ενσαρκου ηκουνοµηας τωθ κηρηου ηµων Ιησου Χριστου αχπη΄ [1688] εν µηνη Απρηληωυ S΄ βάρηση τω θανατικο ης την χωρα [Αγιά] και απέθαναν ψυχές ως χηληύ (. . .)».18 Τον ίδιο αριθµό θυµάτων (1.000), αυτού του έτους, αναφέρει και µία άλλη ενθύµηση, γραµµένη στον ορεινό οικισµό Ανατολή της Όσσας.19 Εκτός από την περιοχή της Αγιάς, η επιδηµία είχε πλήξει και τα Τρίκαλα.20 Από το 1688 µέχρι το τέλος του αιώνα δεν υπάρχει καµία αναφορά για την εµφάνιση της πανούκλας. Ο κόσµος πήρε µία ανάσα. Στις αρχές, όµως, του επόµενου αιώνα και πάλι έκανε την εµφάνισή της, στη Λάρισα, στον Τύρναβο (παρέµεινε και το 1709), στην Ελασσόνα, στην Καρδίτσα και στο Μοσχολούρι των Σοφάδων. 21 Τον Σεπτέµβριο4 Οκτώβριο του 1714 φορά αυτή στα Αµπελάκια των Τεµπών. Τον καιρό αυτό, κατά τον θυµησογράφο «(…) ήλθε τον καλο κύριον Λουκά ασθενεια και απέθανε µοι όλα τα παιρίχωρα». 22 Πέθανε κάποιος στα Αµπελάκια και άλλοι στους γύρω οικισµούς της Όσσας. Ο θάνατος του κυρίου Λουκά προήλθε από την πανούκλα, η οποία, ήδη µνηµονεύεται στις 25.4.1713.23 Λίγα χρόνια αργότερα, το 1719 «άρχισεν το θανατικό το µεγάλο», κατά τον θυµησογράφο, στον θεσσαλικό χώρο, χωρίς να προσδιορίζει την περιοχή.24 Τον Μάρτιο του 1732, η πανούκλα έπληξε το Πήλιο. Σε σχετική ενθύµηση, ένας καλόγερος της Ζαγοράς έγραψε τα εξής: «Εν ετι 1732, Μαρτίου 26, ήλθε πανούκλα εάνο ης την χόραν και απέθαναν πολή (…)».25 Μετά από 11 χρόνια, το 1743, τα θύµατα της πανούκλας καταγράφηκαν στη Μονή της Παλιοκαρυάς του οροπεδίου της ∆εσκάτης, βορειοδυτικά της Ελασσόνας. Ο καλόγερος του εν λόγω µοναστηριού σηµείωσε στον κώδικα ότι «Εν έτει 1743 απόθαναν οι καλόγεροι από την λοιµικήν (…).26 Το κακό παρέµεινε και το 1745, στην περιοχή των Αµπελακίων και των γύρω οικισµών της Όσσας, όπως µας πληροφορεί η παρακάτω ενθύµηση: «1745 ήλθεν ασθένεια µεγάλη εις τον κόσµον όλον τω καλοκαίρι και απεθαναν πολύς κόσµος εις όλα τα περίχορα».27 Το 175941760, η Λάρισα. ο Τύρναβος και τα Τρίκαλα επλήγησαν, για µία ακόµα φορά από την φοβερή ασθένεια.28 Τον Μάρτιο του 1762 η πανούκλα µετακόµισε από τα Τρίκαλα στην κοντινή Φαρκαδόνα (Τζηγότι). Η σχετική ενθύµηση αναφέρει και τον αριθµό των θυµάτων: «αψξβ΄ [1662] µαρτίου µηνός τω θανατικό στο Τζηγότι και απέθαναν έως πενήντα ψηχές και παράνου [παραπάνω] (…)».29 Η επόµενη εµφάνιση του κακού σηµειώθηκε το 1778, στο Βόλο και στα Φάρσαλα.30 Ο πρώην οικουµενικός πατριάρχης Καλλίνικος Γ΄, ευρισκόµενος στη γενέτειρά του Ζαγορά του Πηλίου, απαθανάτισε το γεγονός, δίνοντάς µας και κάποιες λεπτοµέρειες του κακού: «1778 (…) εις την πατρίδα ηµών Σωτήρος Ζαγοράς νόσος καρδιακή µετά λυσαντερίας και αίµατος και θάνατος παίδων πολλών και γερόντων τινών (…)».31 Τον Απρίλιο του 1784, η πανούκλα έπληξε την Σκόπελο. Στην σχετική ενθύµηση αναφέρεται ο τρόπος µετάδοσής της στο νησί και ο αριθµός των θυµάτων: «+ αψπδ΄. Αρχαίς Απριλλίου˙ διά τας αµαρτίας των Σκοπελιτών, και εξαιρέτως την ανευλάβειαν, ήλθεν πανούκλα εις Σκόπελον. Έφυγαν οι άνθρωποι από την χώραν υπήγαν εις τα µοναστήρια και έξω εις τα καλύβια οπού έχουν εις τα αµπέλια και περιβόλια τους, και διεσκορπίσθησαν παντού ως πρόβατα µη έχοντα ποιµένα. Την έφερεν ένας ξένος καραβοκύρης ώντας άρρωστος µε την πανούκλα, Ζαγοριανός. Ευγήκεν έξω από το καSκι του την Μεγάλην Εβδοµάδα, υπήγεν ο αθεόφοβος και εµπαρµπερίσθηκε, και εκίνησεν, έφυγεν. Τον εµπαρµπέρισεν δε ο ∆ηµήτρης το Στρατόπουλο, του Στρατή ο υιός, και µεθ’ ηµέρας απέθανε και αυτός και ο αδελφός του ∆ιαµαντής ο Ρακοπούλης και η αδελφή του και ο άνδρας της και το παιδί της άλλοι υπέρ τους είκοσι (…)».32 Μεγαλύτερη ένταση είχε η επιδηµία την άνοιξη του 1787, η οποία έπληξε τα Τρίκαλα και την Λάρισα.33 Ο θυµησογράφος αναφέρει τα εξής: «Έτος 1787 ΜαSου 4. έδοκεν το θανατικόν διά τας αµαρτίας µας και απέθανον ο κόσµος όλον το καλοκαίρι Τούρκοι έος χίλιοι και παράνω άνδρες µερικοί και γυναίκες πολλές και πεδία και Χριστιανοί έος εκατόν και έγινεν µεγάλος χαλασµός εις τον κόσµον (…)».34 Πριν από την εκπνοή του 18ου αιώνα το θανατικό έπληξε και πάλι το Πήλιο35 και την περιοχή των Τρικάλων, τον Ιούνιο του 1791. Στη Φαρκαδόνα πέθαναν περισσότερα από 40 άτοµα. Οι κάτοικοι ζήτησαν από τους καλογέρους της Μονής του ∆ουσίκου4Αγ. Βησσαρίωνα της Πύλης των Τρικάλων να φέρουν στον οικισµό τους την κάρα του αγίου Βησσαρίωνα, ο οποίος θεωρούνταν προστάτης από την φοβερή πανούκλα. Η εµφάνιση του κακού καταγράφηκε σε δύο σχετικές ενθυµήσεις µε χρονολογία 1.6.1791: «1791 Ιουνήου µηνός πρότη. Εβάρησε το θανατηκό και απέθαναν έως σαράντα ψηχές και παράνο [παραπάνω] και πήγαµαν και ηφέραµε τον άγιον Βησάριον από Τούσηκον [∆ούσικον] εις Τζηγότη Τρανόν [Φαρκαδόνα] (…)».36 Εκτός από την Φαρκαδόνα, την ίδια χρονιά επλήγη και το Ρίζωµα των Τρικάλων. Οι κάτοικοί του ζήτησαν την κάρα του αγίου Βησσαρίωνα ως ασπίδα κατά του θανατικού.37 Η επιδηµία του 1791 εξακολουθούσε να ταλαιπωρεί όλη την Θεσσαλία και το 1792. Ένας θυµησογράφος σηµείωσε, µεταξύ των άλλων και τα εξής, στις 12.6.1792: «(…) εις τον ίδιον καιρόν ήγουν όλον τον χρόνον έστειλεν ο Θεός την ολέθριον νόσον και εις τα Τρίκαλα µάλιστα και εις όλας τας πολιτείας, Λάρισα λέγω, Θεσσαλονίκη και Αλασσώνα εις όλα τα χωρία». 38 Τα ίδια έγραψε και ο καλόγερος της Μονής Παλιοκαρυάς, στο οροπέδιο της ∆εσκάτης, στον κώδικά της: «Εν έτει 1792 ήταν πανούκλα εις την Λάρισα, τα Τρίκαλα, Ελασσόνα και Γρεβενά, και Κατερίνη και όλα τα κάστρη [πόλεις] και τα χωρία ήταν µολυσµένα (…)».39 Η …αποχαιρετιστήρια επίσκεψη για τον 18ο αιώνα σηµειώθηκε το έτος 1795, στην περιοχή της Αγιάς. Στις 8 Απριλίου αυτού του έτους «θανατηκόν περισώ είταν και εις Αγιάν»,40 σηµείωσε ένας καλόγερος της περιοχής, υποδηλώνοντας µε το «και» ότι το θανατικό είχε πλήξει και άλλους οικισµούς της Αγιάς. Χωρίς υπερβολή, λοιπόν, ειδικά ο 18ος αιώνας υπήρξε ένας αιώνας συµφορών για τους Θεσσαλούς. Καθώς δεν υπήρχαν γιατροί, η µοναδική απαντοχή τους ήταν ο Θεός. Γνωρίζοντας ότι η κάρα του αγίου Βησσαρίωνα ήταν προστάτης κατά της πανούκλας, παρακαλούσαν τους καλογέρους της Μονής του ∆ουσίκου να επισκεφθούν µε την κάρα τον οικισµό τους. Τέτοιες αναφορές συναντήσαµε στον κώδικα 59 της εν λόγω µονής, µερικές από τις οποίες είναι ήδη δηµοσιευµένες.41 (∆ηµοσιεύθηκε στο περιοδικό ιστορίας της ελληνικής ιατρικής ∆ΕΛΤΟΣ, έτ. 21ο, τεύχος 41, Αθήνα ∆εκ. 2011, σ. 23426).
0 comments:
Δημοσίευση σχολίου