Συνέντευξη με το Ζάxο Σαμολαδά, δημιουργό της ταινίας animation για το ιαπωνικό πλοίο “Tokei Maru” στη Σμύρνη του 1922

To Σεπτέμβριο του 1922 μέσα στην κόλαση της Σμύρνης και της Μικρασιατικής Καταστροφής, η ιστορία έχει καταγράψει ένα περιστατικό στο οποίο ο καπετάνιος ενός ιαπωνικού εμπορικού πλοίου, του Tokei Maru (Tοκέι Μάρου) διέσωσε εκατοντάδες Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες που πάσχιζαν να ξεφύγουν από τις θηριωδίες των Τούρκων στην προκυμαία της πρωτεύουσας της Ιωνίας. Η ηρωική αυτή πράξη ανθρωπιάς αποτελεί αντικείμενο μιας πολυετούς έρευνας. Δυστυχώς οι βομβαρδισμοί στην Ιαπωνία στη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου έχουν καταστρέψει ανυπολόγιστο αριθμό αρχείων, ανάμεσα τους και αρχεία των ναυτιλιακών εταιρειών που θα μπορούσαν να ρίξουν περισσότερο φως. Η ιστορία αυτή ενέπνευσε το σκηνοθέτη κ. Ζάχο Σαμολαδά να δημιουργήσει μια ταινία animation, η οποία θα ακολουθηθεί από μια ταινία τεκμηρίωσης μεγάλου μήκους που ήδη βρίσκεται στο στάδιο προ-παραγωγής. Όπως μας είπε, η ιστορία του Τokei Maru μπορεί να γίνει μια γέφυρα που θα συσφίξει περισσότερο τις σχέσεις των δύο λαών.

Συνέντευξη στην Τζούνκο Ναγκάτα 永田純子

Μιλήστε μας για την ιστορία του Tokei Maru και πως ήρθε στην αντίληψη σας. Είναι ένα συγκινητικό περιστατικό για τις σχέσεις Ελλάδας-Ιαπωνίας και δυστυχώς δεν είναι γνωστό στην Ιαπωνία μάλλον επειδή δεν έχουν διασωθεί αρκετά στοιχεία.

Το Σεπτέμβριο του 1922, ο πλοίαρχος του ιαπωνικού εμπορικού πλοίου Tokei Maru αποφάσισε να αδειάσει τα αμπάρια του και να πετάξει στη θάλασσα πολύτιμα εμπορεύματα, όπως μετάξι, προκειμένου να σώσει τις ζωές 825 Ελλήνων και Αρμενίων προσφύγων, τους οποίους μετέφερε στον Πειραιά, μακριά από την οργή των Τούρκων και την φλεγόμενη Σμύρνη. Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, το όνομα του πλοιάρχου και η τύχη του πλοίου είναι ακόμη άγνωστα.

Κοκόρο Ιτάϊ… Η καρδιά μου πονά με την δυστυχία των άλλων. Αυτοί οι άλλοι ήταν οι κάτοικοι της Σμύρνης, Έλληνες και Αρμένιοι που προσπαθούσαν να σωθούν από την οργή των κεμαλιστών και τη φωτιά που έκαιγε την πόλη και την ιστορία της Ιωνίας.
Η καρδιά μου πονά με την δυστυχία των άλλων. Αυτό έλεγε ξανά και ξανά ο πλοίαρχος του ιαπωνικού εμπορικού πλοίου, καθώς ο θάνατος και οι φλόγες έσβηναν τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Ο πλοίαρχος δεν άντεξε από το μέγεθος της τραγωδίας, έσωσε 825 Έλληνες και Αρμένιους από το θάνατο και στάθηκε απέναντι στους Τούρκους που επιτακτικά ζητούσαν να πετάξει τους πρόσφυγες στη θάλασσα. Το αίτημα των Τούρκων, να παραδώσει γυναικόπαιδα στο θάνατο το είδε ως προσβολή στην τιμή του και στην τιμή του Αυτοκράτορα της Ιαπωνίας. Και η ιστορία των δικαίωσε. Οι Τούρκοι υποχώρησαν και το Tokei Maru, ταξίδεψε σε πιο ήρεμα και φιλικά νερά, σώζοντας ζωές.

Κι όλα αυτά όταν τα πολεμικά πλοία της Δύσης, βρετανικά, γαλλικά και ιταλικά παρακολουθούσαν αμέτοχα ή έριχναν πίσω στη θάλασσα τους πρόσφυγες της Ιωνίας. Οι Σύμμαχοί μας τότε ένιψαν τας χείρας τους και άφησαν το έγκλημα να εξελιχθεί. Δεν είναι δικά μας λόγια, τα αναφέρει ο Αμερικανός πρόξενος Χόρτον, και ο Άιζα Τζένκινς που οδήγησε στη σωτηρία πάνω από τριακόσιες χιλιάδες ανθρώπους.

Κανείς δεν ξέρει τι απέγινε μετά αυτός ο άγνωστος ήρωας. Μόνο όσοι σώθηκαν τον κράτησαν στην καρδιά τους. «Αυτό πρέπει να είναι το πρόσωπο των αγγέλων», γράφει ο Dan Georgakas στο βιβλίο που καταγράφει την ιστορία της σωτηρίας της οικογένειας του, για τους Ιάπωνες ναύτες που βοηθούσαν τους πρόσφυγες της Σμύρνης. Λίγοι μόνο ερευνητές, όπως ο Σταύρος Σταυρίδης και η καθηγήτρια ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Τόγιο κα Νανάκο Μουράτα-Σαουαγιανάγκι, σκαλίζουν ακόμη τα αρχεία και τις πηγές προσπαθώντας να βρουν την άκρη στο μίτο της ιστορίας.

Πριν από περίπου δέκα χρόνια η κα Μουράτα έπεσε πάνω σε αυτό το απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Τζέφρυ Ευγενίδη Middlesex. Η Δεισδαιμόνα, γιαγιά του κεντρικού ήρωα του βιβλίου είναι μια πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία που μετανάστευσε στις ΗΠΑ μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, και σε αντίθεση με την πλειοψηφία των Αμερικανών, που μετά την επίθεση των Ιαπώνων στο Περλ Χάρμπορ ήταν εχθρικοί απέναντι στην Ιαπωνία, αυτή είχε μόνο καλά λόγια να πει. Ήταν η δεύτερη φορά που η κα Μουράτα συναντούσε την πληροφορία για ένα ιαπωνικό πλοίο που έσωσε πρόσφυγες από το Σμύρνη, το 1922. Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, κατά τη διάρκεια παραμονής της στην Ελλάδα, ως φοιτήτρια νεοελληνικών σπουδών είχε ακούσει κάτι αντίστοιχο αλλά θεώρησε ότι επρόκειτο για κάποια φήμη χωρίς βάση. Γιατί ένα ιαπωνικό πλοίο να βρίσκεται αγκυροβολημένο στη Σμύρνη; Και γιατί να βοηθήσει Έλληνες, τη στιγμή που η Ιαπωνία είχε δηλώσει ουδετερότητα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο στη Μ. Ασία; Αφότου διάβασε το βιβλίο του Ευγενίδη, όμως, αυτή η ιστορία δεν έφευγε από το μυαλό της.

Ο Ελληνοαμερικάνος ιστορικός Dan Georgakas ανέφερε στο βιβλίο του «Το δικό μου Ντιτρόιτ» ότι θυμόταν τις συζητήσεις που γινόταν στο σπίτι του για το πώς η η μητέρα του και o θείoς του, 12 και 11 ετών το 1922, σώθηκαν από τους Γιαπωνέζους. «Πριν ακόμη προλάβουν να ζητήσουν βοήθεια, έπεσαν μπροστά τους ανεμόσκαλες για να επιβιβαστούν», γράφει ο Georgakas «Η μητέρα μου ήταν τόσο αδύναμη που φοβόταν ότι δεν θα μπορούσε να κρατηθεί και θα έπεφτε στη θάλασσα. Όμως μεγαλύτεροι Έλληνες την έσπρωξαν μέχρι να φτάσει στην κορυφή της ανεμόσκαλας όπου ένας ναυτικός περίμενε να την παραλάβει με ασφάλεια. Όταν ανέβηκε στο κατάστρωμα τη σήκωσε στους ώμους του και την έβαλε μπροστά σε μια τεράστια κατσαρόλα με ζεστό φαγητό. Της πρόσφερε ένα μικρό μπολ και της έδειξε με χειρονομίες ότι μπορούσε να φάει με τα χέρια. Καθώς την προέτρεπε να φάει, η μητέρα μου συνειδητοποίησε για πρώτη φορά ότι ο άνθρωπος αυτός είχε σχιστά μάτια και ότι το δέρμα του ήταν διαφορετικό από το δικό της. Αμέσως φαντάστηκε τον σωτήρα της ως ένα από τα πλάσματα για τα οποία είχε ακούσει στα παραμύθια. Το ευγενικό του χαμόγελο της επιβεβαίωνε ότι ανήκε στους καλούς. Κοιτώντας τριγύρω της ένιωσε ότι βρισκόταν σε ένα καράβι γεμάτο με μαγικά πλάσματα, μια εντύπωση που ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο όταν ξαφνικά είδε τον αδελφό της να στέκεται δίπλα της…».

Παράλληλα με τις έρευνες του κ. Σταυρίδη έκανε τη δική της έρευνα και η κα Μουράτα και τo 2017 δημοσίευσε τα στοιχεία που είχε συγκεντρώσει σε ένα άρθρο με τίτλο “The memory in a crisis: A Japanese ship helping out Greek refugees on the Quay of Smyrna”. Ήταν αυτή που εντόπισε ένα δημοσίευμα της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ στο φύλλο της 4ης Σεπτεμβρίου 1922 (η ημερομηνία ήταν με το Ιουλιανό ημερολόγιο) όπου αναφέρεται το όνομα του πλοίου: Tokei Maru. Η είδηση με τίτλο: «Η γενναία στάσις των Ιαπώνων» ανέφερε:

«Αξίζει να εξαρθή το γεγονός της φιλανθρωπικής αλλά και της γενναίας στάσεως του κυβερνήτου του Ιαπωνικού σκάφους «Τόκεϊ Μαρού», όστις κατόρθωσε να διάσωση 823 ομογενείς πρόσφυγας, παρά τας Τουρκικάς απειλάς. Διότι, όταν ο Ιάπων κυβερνήτης, συγκινηθείς εκ των αγρίων σφαγών και των εκκλήσεων των προσφύγων απέστειλεν όλας τας λέμβους του πλοίου όπως παραλαβή όσους ηδύνατο περισσότερους πρόσφυγας, αξιωματικοί του Κεμαλικού στρατού περικυκλώσαντες τας λέμβους, ηπείλουν να τας καταβυθίσουν. Τότε ο Ιάπων πλοίαρχος σπεύσας αυτοπροσώπως, εδήλωσεν εις τους Κεμαλικούς αξιωματικούς ότι εις περίπτωσιν καθ’ ήν έθιγον έστω και μία τρίχα προσφύγων, θα το εθεώρε ως προσβολήν της Ιαπωνικής σημαίας και θα απήτει παρά της Κυβερνήσεως την άμεσθν ικανοποίησιν. Προ της απειλής ταύτης οι Κεμαλικοί συνεννοηθέντες μετά του αρχηγού των, αναγκάσθησαν ν’ αφήσουν τους επί του Ιαπωνικού σκάφους επιβιβασθέντες πρόσφυγες».

Πως αποφασίσατε να κάνετε την ταινία; Πείτε μας μερικά λόγια για τη δημιουργία της και την πορεία της μέχρι τώρα.

Αφορμή για την δημιουργία της ταινίας ήταν η ανάρτηση μιας αναμνηστικής πλακέτας στο χώρο του Include – Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας στο πάρκο Ηρώων στην Τριανδρία, στο πλαίσιο του 3ου Πανευρωπαϊκού πρωταθλήματος παραδοσιακού τζούντο το 2016. Το έργο φιλοτέχνησε ο κ. Θανάσης Πάλλας, αναπληρωτής καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και μέλος της επιστημονικής ομάδας του Include ενώ η πρωτοβουλία για την δημιουργία του σεμνού αυτού μνημείου ανήκει στον προπονητή τζούντο του ΗΡΑΚΛΗ και τεχνικό σύμβουλο του ΚΕΘΕΑ ΙΘΑΚΗ κ.Αυγερινό Μαϊστρέλη. Εκεί άκουσα για πρώτη φορά την ιστορία και ένιωσα πως έπρεπε να κάνω κάτι, να πω την ιστορία αυτού του ανθρώπου που έγινε η σωτηρία 825 ανθρώπων.
Αυτή η μικρή αλλά πολύ ουσιαστική πρωτοβουλία στάθηκε η αφορμή να επικοινωνήσω με την κα Mουράτα και να αρχίσω τη δική μου αναζήτηση σε αρχεία υπηρεσίες και φορείς, εντός συνόρων. Ήθελα να αποδώσω φόρο τιμής στον άνθρωπο αυτό που προσπερνώντας κώδικες και τον παραλογισμό της βίας, αντιμέτωπος με τη φωτιά, την απάθεια των Δυτικών και τον τρόμο των αθώων, έκανε μια μοναδική πράξη ηρωισμού, όταν τα πολεμικά πλοία της Δύσης, βρετανικά, γαλλικά και ιταλικά παρακολουθούσαν αμέτοχα ή έριχναν πίσω στη θάλασσα τους πρόσφυγες της Ιωνίας.

Τρία χρόνια διήρκεσε η παραγωγή από τα οποία ο ένας χρόνος αφιερώθηκε στην έρευνα και την συλλογή οπτικού υλικού αναφοράς για το σχεδιασμό των στοιχείων της ταινίας. Φωτογραφίες, σχέδια, κινηματογραφικά επίκαιρα της εποχής και εφημερίδες που αποτελούν την κύρια πηγή πληροφόρησης για την παραγωγή της ταινίας. Η ταινία γυρίστηκε με τον παραδοσιακό τρόπο δημιουργίας κινουμένων σχεδίων. Σχέδιο στο χέρι, σε λευκό χαρτί χρωματισμένο με ξυλομπογιές. Στην συνέχεια τα σχέδια σκανάρονται, γίνεται χρωματική διόρθωση και μπαίνουν ως μεμονωμένες εικόνες στο μοντάζ. Ακολουθεί η διαδικασία του compositing, τα οπτικά και ηχητικά εφέ και η μουσική.

Το Tokei Maru άνοιξε τον κύκλο των προβολών στο 7ο Διεθνές Φεστιβάλ Ψηφιακού Κινηματογράφου της Αθήνας όπου απέσπασε και το Βραβείο ταινίας animation. Στη συνέχεια συμμετείχε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου στο Πακιστάν όπου πήρε πολύ θετικές κριτικές. Ακολούθησε το Διεθνές Φεστιβάλ του Al-Nahj στο Ιράκ, το 3ο Φεστιβάλ Ελληνικής Τέχνης “Τιμαρέτη” στη Νέα Υόρκη, το Marin County International Festival of Film & Video στο Σαν Φρανσίσκο το Φεστιβάλ Multimedia “Daidalos Project” στη Μύκονο όπου απέσπασε Βραβείο Καλλιτεχνικής Διεύθυνσης, το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου στη Σύμη, το 11ο Διεθνές Φεστιβάλ animation ANIMASYROS και τον Δεκέμβριο το Φεστιβάλ ταινιών στην Taiwan.

Σχεδιάζετε να φέρετε την ταινία στην Ιαπωνία; Το 2019 είναι η 120ή επέτειος των σχέσεων Ελλάδας-Ιαπωνίας και είναι ιδανική ευκαιρία να παρουσιασθεί στο ευρύτερο ελληνικό και ιαπωνικό κοινό.

Θα ήθελα πολύ να βρεθεί τρόπος για την προβολή της ταινίας στην Ιαπωνία. Έχουν γίνει προσπάθειες μέχρι σήμερα για την προβολή σε κινηματογραφικά φεστιβάλ, χωρίς όμως επιτυχία καθώς το κύκλωμα διανομής των φεστιβάλ δεν είναι τόσο απλό ή εύκολο όσο μπορεί να πιστεύουν κάποιοι. Η ταινία διατίθεται προς προβολή και ελπίζω να βρεθεί φιλόξενος χώρος στην Ιαπωνία για την προβολή της. Ελπίζω να υπάρξει ενδιαφέρον από το κοινό της Ιαπωνίας ώστε να γίνει μια πιο συστηματική αναζήτηση για τον ηρωικό αυτό πλοίαρχο που η τύχη και πόλεμος έσβησαν το όνομά του από τη μνήμη της Ιστορίας.

Τα επόμενα τέσσερα χρόνια είναι πολύ σημαντικά για την Ελλάδα και την Ιαπωνία. Το 2019 είναι η 120η επέτειος των σχέσεων Ελλάδας – Ιαπωνίας, το 2020 είναι οι Ολυμπιακοί Αγώνες στο Τόκιο και το 2022 συμπληρώνονται 100 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης και την καταγραφή της εκπληκτικής αυτής ιστορίας του πλοιάρχου του Tokei Maru. Για μένα, είναι όνειρο ζωής να βρεθώ στην Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, να ζήσω από κοντά την αρχαία ιστορία, αλλά και το σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό και να αναζητήσω μαζί με τους συνεργάτες μου, τους απογόνους του πλοιάρχου του Tokei Maru ή του πληρώματός του για να τους τιμήσουμε για τη γενναία αυτή πράξη, Ελπίζω να βρεθεί τρόπος ώστε η ταινία και η ιστορία του Tokei Maru, να γίνουν γνωστές στην Ιαπωνία. Θα είναι μεγάλη τιμή για μένα να γίνει το έργο μου η γέφυρα που θα συσφίξει περισσότερο τις σχέσεις των δύο λαών.

Η ιστορία του πλοιάρχου του Tokei Maru είναι σήμερα επίκαιρη όσο ποτέ. Χρειάζεται πίστη και θέληση για να ξεπεράσει κανείς τις προσωπικές ή επαγγελματικές του αναστολές, να υπερβεί κάθε λογική και να φερθεί ανθρώπινα σε μια τραγωδία. Η σωτηρία των Ελλήνων και Αρμενίων στην Σμύρνη από ελάχιστα πλοία, η άρνηση των Συμμάχων να βοηθήσουν τους πρόσφυγες και η εσωστρέφεια ακόμη και των Ελλήνων που φοβισμένοι περίμεναν στη Μυτιλήνη ενώ η Σμύρνη καιγόταν από άκρη σε άκρη προβάλλεται ως εικόνα σε κάθε εμπόλεμη περιοχή του πλανήτη σήμερα. Κι ο άνθρωπος, απρόβλεπτος, πέρα από κώδικες και επαγγελματικές οδηγίες, πέρα και από την προσωπική του ασφάλεια, έκανε το αυτονόητο, βοήθησε άλλους ανθρώπους από βέβαιο θάνατο. Έγινε ήρωας και ο χρόνος τον μετέτρεψε σε θρύλο.

Σεπτέμβριος 2018

Το τρέιλερ της ταινίας