ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΙ

9 Οκτωβρίου 1922

Οι δρόμοι της Αθήνας πλημμυρίζουν. Αμέτρητο πλήθος, ασυγκράτητο το πάθος, μία η κραυγή: «Θάνατος στους προδότες. Σκοτώστε τους». Το συλλαλητήριο της Αθήνας, τα συλλαλητήρια και οι συγκεντρώσεις σε όλες τις πόλεις και τα χωριά θα αποτελέσουν τη δημοκρατική νομιμοποίηση μιας απόφασης που εξεδόθη επαναστατικώ δικαίω. Η καταδικαστική απόφαση κατά των έξι δε βγήκε στην αίθουσα του εκτάκτου στρατοδικείου. Βγήκε στους δρόμους της Αθήνας, στις πόλεις και στα χωριά, στα αιματοβαμμένα χώματα της Μικράς Ασίας. Ήταν απόφαση του ανωτάτου δικαστηρίου της δημοκρατίας, της Ηλιαίας της κοινής γνώμης. Και στις αποφάσεις του αμείλικτου αυτού δικαστηρίου δεν υπάρχει ένσταση. Ο λαός καταδίκασε τους έξι. Ο υποφρούραρχος, ταγματάρχης τότε, Λεωνίδας Σπαής, που είχε το γενικό πρόσταγμα, μέτρησε τους άνδρες του εκτελεστι- Η ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΙ 17 κού αποσπάσματος. Ήταν δεκαεννέα. Τους τοποθέτησε ανά τρεις μπροστά από κάθε καταδικασμένο και στο δέκατο ένατο είπε: «Εσύ φύγε, περισσεύεις». Ο πλεονάζων όπλισε το Μάνλιχερ, το έστρεψε κατά του αξιωματικού του και αγριεμένος απάντησε: «Πλήρωσα εκατό δραχμές το συνάδελφο για να πάρω τη θέση του. Δεν πάω πουθενά! Είμαι Μικρασιάτης...»6 Την παραμονή το βράδυ στους στρατώνες είχε φουντώσει ένας μακάβριος πλειστηριασμός. Μικρασιάτες φαντάροι, αλλά και Ελλαδίτες πολεμιστές που είχαν βιώσει τη συμφορά, πλήρωναν τους συναδέλφους τους για να πάρουν τη θέση τους στο εκτελεστικό απόσπασμα. Το κρύο είναι τσουχτερό. Οι έξι μελλοθάνατοι έχουν σηκωμένους τους γιακάδες. Καπνίζουν το τελευταίο τσιγάρο. Ο Γούναρης –ο μόνος που από την αρχή της δίκης προέβλεπε ποιο θα είναι το τέλος– σήκωσε το βλέμμα προς τον ουρανό. Τα σύννεφα, μαύρα, βαριά, πλάκωναν το συνήθη τόπο των εκτελέσεων στο Γουδί. Δεν ήταν σύννεφα της βαρυχειμωνιάς. Ήταν τα συσσωρευμένα σύννεφα της οργής ενός λαού.

Άραγε συνειδητοποίησαν, έστω και την τελευταία στιγμή, αυτή τη σκληρή πραγματικότητα οι τραγικοί πρωταγωνιστές; Θα ήταν ακόμα πιο οδυνηρό το τραγικό τέλος. Ο επαναστατικός επίτροπος συνταγματάρχης Νεόκοσμος Γρηγοριάδης αρχίζει να διαβάζει την απόφαση του στρατοδικείου, απόφαση που είχε εισηγηθεί και εκείνος. Και ήταν ο πιο σκληρός κατήγορος. Το εκτελεστικό απόσπασμα παρουσιάζει όπλα. Η φωνή του μπαρουτοκαπνισμένου πολεμιστή τρέμει. Κλονίζεται. Δεν μπορεί να τελειώσει. Ο γραμματέας του στρατοδικείου, λοχαγός Ι. Πεπονής, του αρπάζει την απόφαση από τα χέρια και συνεχίζει την ανάγνωση. Πριν ακόμα οι καταδικασμένοι σταθούν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, πριν καθίσουν στο εδώλιο του κατηγορουμένου, ένας άλλος ένοχος, ο Μεγάλος Ένοχος της μεγαλύτερης τραγωδίας που έζησε ο Ελληνισμός μετά την άλωση, εγκαταλείπει την καρέκλα του, το θρόνο του, και φυγαδεύεται. Χωρίς μια λέξη συμπόνιας, χωρίς να νοιαστεί να ρωτήσει για την τύχη που περιμένει αυτούς που του στάθηκαν πιστοί μέχρι το τέλος. Οι λαοί δεν ξεσηκώνονται όταν πεινάσουν. Δεν ξεσηκώνονται όταν κρυώσουν, όταν ταλαιπωρηθούν. Πελώριο ορθώνουν το ανάστημά τους, εκδικητές άγριοι, όταν προδοθούν. Αλίμονο όμως! Καταλαβαίνουν την προδοσία όταν πια η συμφορά έχει συντελεστεί. Μοναδική αξία του τραγικού επίλογου της συμφοράς του ’22 απομένει ο συμβολισμός – μια φριχτή προειδοποίηση.

Η μηχανή της Ιστορίας ξεκινάει 31 Οκτωβρίου 1922 Θα μπορούσε να ήταν μια πανηγυρική συνεδρίαση της Βουλής. Το αυστηρό κτίριο της οδού Σταδίου ήταν κατάμεστο. Ποτέ δεν είχε γνωρίσει τέτοια κοσμοσυρροή. Ποτέ δεν είχε φιλοξενήσει τόσες προσωπικότητες. Θα μπορούσε να ήταν μια κορυφαία κοσμική συγκέντρωση. Το μόνο που δεν μπορούσε ήταν να διαλύσει τη φοβερή παγωνιά. Δεν ήταν η ψύχρα του φθινοπωρινού πρωινού. Αγωνία θανάτου πάγωνε τα πάντα. Αγωνία. Οι γυναίκες και αδελφές των κατηγορουμένων, φορτωμένες με τα παραφερνάλια της τάξης τους, που δεν ήθελαν να απαρνηθούν, είχαν καταλάβει τα έδρανα των βουλευτών. Χαμογελούσαν, φλυαρούσαν εύθυμα, προσπαθούσαν να δείξουν αισιόδοξες. Άδικα. Αγωνία. Αξιωματικοί, οι περισσότεροι με την επίσημη στολή, φορτωμένοι με τα παράσημά τους, να δείξουν ότι αυτοί πολέμησαν, είχαν πλημμυρίσει τα θεωρεία. Δε δέχονταν τίποτα λιγότερο από την παραδειγματική τιμωρία των «μεγάλων ενόχων». Αγωνιούσαν αν το στρατοδικείο θα τους καταδικάσει. Αγωνία. Κατάμεστα και τα διπλωματικά θεωρεία. Οι ξένοι διπλωμάτες αγωνιούσαν για τις εξελίξεις που απειλούσαν να ανατρέψουν τους σχεδιασμούς τους για τη Μέση Ανατολή, να αποκαλύψουν τα ένοχα μυστικά τους. Και οι δημοσιογράφοι να προλάβουν την έκδοση των εφημερίδων τους. Τη μεγαλύτερη αγωνία όμως ένιωθε ο φρούραρχος Λ. Σπαής. Ο Πλαστήρας του είχε αναθέσει την τήρηση «παραδειγματικής τάξεως». Λίγα μέτρα πιο πέρα, στα γραφεία του Ελευθέρου Βήματος, συγκεντρωμένοι οι αδιάλλακτοι –αξιωματικοί όλων των βαθμών– απειλούσαν να τους «κρεμάσουν τώρα αμέσως». Ώρα 9 π.μ. Ο πρόεδρος του στρατοδικείου υποστράτηγος Αλέξανδρος Οθωναίος εισέρχεται στην αίθουσα ακολουθούμενος από τους στρατοδίκες, αξιωματικούς του στρατού και του ναυτικού. Είναι διαλεγμένοι προσεκτικά: πέντε βενιζελογενείς και πέντε επαναστατημένοι κωνσταντινικοί. Ώρα 9 και 2ʹ. Οθωναίος: «Να προσαχθούν οι κατηγορούμενοι...» Ώρα 9 και 7ʹ. Οι κατηγορούμενοι οδηγούνται από παρακείμενο δωμάτιο στην αίθουσα του δικαστηρίου. Μαύρα παλτά, σκληρά κολάρα, ακριβά καπέλα, πανάκριβα γάντια. Είναι τρεις πρώην πρωθυπουργοί και οι υπόλοιποι πρώην υπουργοί. 22 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ Μόνον ο Χατζανέστης, αρχηγός της στρατιάς της Μικράς Ασίας πριν από δύο μήνες, φοράει ακόμα τη στολή του. Ν. Ζουρίδης (επαναστατικός επίτροπος): «Εισάγω την κατηγορίαν κατά των κατηγορουμένων Δημητρίου Γούναρη και λοιπών επί εσχάτη προδοσία...» Καταπέλτης. Ένα φοβερό κείμενο. Αναπόσπαστο κομμάτι της νεότερης ελληνικής Ιστορίας. Δεν είναι οι φοβερές κατηγορίες που απαγγέλλονται κατά των κατηγορουμένων. Το συγκλονιστικό στοιχείο του είναι ότι όλες οι κατηγορίες είναι σχεδόν αυταπόδεικτες. Συντάκτης του κατηγορητηρίου είναι η ίδια η Ιστορία. Κατηγορείσθε ότι... από της 1ης Νοεμβρίου 1920 και εφεξής, συναποφασίσαντες μετά των συνυπουργών υμών περί πράξεως εσχάτης προδοσίας εκουσίως και εκ προθέσεως, υποστηρίξατε την εισβολήν ξένων στρατευμάτων, ήτοι του τουρκικού εθνικιστικού στρατού, εις την επικράτειαν του βασιλείου, τουτέστιν εις την υπό της Ελλάδος κατεχομένην και διά της Συνθήκης των Σεβρών κατακεκυρωμένην χώραν της Μικράς Ασίας, παραδώσαντες άμα εις τον εχθρόν πόλεις, φρούρια, μέγα μέρος του στρατού και μεγίστης αξίας υλικόν πολέμου κτλ. διά των επομένων μέσων: – Διότι εν γνώσει της από 20ής Νοεμβρίου διακοινώσεως των Μεγάλων Δυνάμεων... ήτις κατηγορηματικώς εδήλου την έκπτωσιν υμών εκ της μετά των ειρημένων Δυνάμεων συμμαχίας και των εκ ταύτης συνεπειών προέβητε εις διενέργειαν δημοψηφίσματος... προς επαναφοράν του τέως βασιλέως, εκθέσαντες ούτω την Η ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΙ 23 Ελλάδα θεωρηθείσαν συνένοχον των εχθρικών πράξεων του Κωνσταντίνου, εις τας συνεπείας της ως άνω διακοινώσεως, αποκρύψαντες άμα την παρ’ υμών προς τας ειρημένας Δυνάμεις δοθείσαν απάντησιν, εν η δολίως επεζητήθη η επαύξησις της εις τον ελληνικόν λαόν αποδοθείσης ευθύνης, διά της ανακριβούς βεβαιώσεως ότι το 98% τούτου εψήφισεν υπέρ της επαναφοράς του τέως βασιλέως και ήτις αναφορά παρέμενεν άγνωστος μέχρι της υπό της Ανακριτικής Επιτροπής ανακαλύψεως του σχετικού εγγράφου. – Διότι, ενώ διά της 13ης Ιανουαρίου 1920... επεδικάσθη εις την Ελλάδα η Βόρειος Ήπειρος με τα συμφωνηθέντα σύνορα μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας, διά της συμφωνίας Βενιζέλου-Τιτόνι της 16ης Ιουλίου 1919 και ενώ η Δωδεκάνησος, διά της αυτής συμφωνίας, είχε παραχωρηθεί εις την Ελλάδα, δεν προέβητε εις την λήψιν των αναγκαίων μέτρων διά την προσάρτησιν των ελληνικών τούτων χωρών εις το κράτος. – Διότι παραγνωρίσατε την από 25 Ιανουαρίου 1920 διακοίνωσιν των αυτών ως άνω Δυνάμεων περί οικονομικού της Ελλάδος αποκλεισμού εις περίπτωσιν επαναφοράς του Κωνσταντίνου επί του θρόνου της Ελλάδος, στερήσαντες ούτω την Πατρίδα ημών συναλλάγματος 33 εκατομμυρίων δολλαρίων, 5 εκατομμυρίων αγγλικών λιρών και 566 εκατομμυρίων φράγκων, αφήσαντες το παρά της Εθνικής Τραπέζης εκδοθέν χαρτονόμισμα ακάλυπτον, το Δημόσιον χρεώστην των αντιστοίχων ποσών των εκδοθέντων χαρτονομισμάτων, δημιουργήσαντες ούτω την πτώσιν και τον εξευτελισμόν του ελληνικού χαρτονομίσματος, στερήσαντες την Ελλάδα της δυνατότητος προς δόσιν εγγυήσεων διά την σύναψιν εξωτερικού δανείου, ματαιώσαντες την διά της από 26 Φεβρουα- 24 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ ρίου 1918 συμφωνίας περί παροχής του πρώτου υλικού επί πιστώσει, παροχήν τοιούτου, ως και εκ των ωφελειών του άρθρου 2 της αυτής συμφωνίας, δημιουργήσαντες, διά πάντων τούτων και άλλων συνεπειών, την οικονομικήν καταστροφήν της πατρίδος. Την διακοίνωσιν δε ταύτην δόλω αποκρύψατε από τον ελληνικόν λαόν, διά κυβερνητικών ανακοινώσεων, παρανόμως λειτουργούσης λογοκρισίας και αυθαιρέτων ενεργειών δικαστικών οργάνων. – Διότι ετοποθετήσατε επικεφαλής ανωτέρων και κατωτέρων μονάδων απειροπόλεμα και άχρηστα στελέχη και απομακρύνατε ικανά και εμπειροπόλεμα και εντάξατε εις τον στρατόν αυτομόλους προς τον εχθρόν εις βάρος του στρατεύματος και της πατρίδος. – Διότι, καίτοι κατέστησαν παγκοίνως γνωσταί αι δηλώσεις των πρωθυπουργών της Αγγλίας και της Γαλλίας προς τον κύριον Γούναρην, και δι’ αυτού προς πάντας τους συγκατηγορουμένους, ως και του προέδρου της επί των εξωτερικών κοινοβουλευτικής επιτροπής της Γαλλίας κυρίου Λεφκ, ότι η Ελλάς δεν ηδύνατο να τύχη ουδεμιάς υποστηρίξεως, εφ’ όσον ευρίσκεται εις τον θρόνον ο βασιλεύς Κωνσταντίνος. Ούτε εις τον βασιλέα υπεδείξατε να παραιτηθή ούτε, εν τη μη αποδοχή της υποδείξεως, παρητήθητε, αποκρύψαντες εις τον ελληνικόν λαόν την αλήθειαν, ην συστηματικώς και διά των εν τη Συνελεύσει αγορεύσεών σας, δι’ ανακοινώσεων κυβερνητικών, διά των οργάνων του κυβερνητικού τύπου και παρανόμως λειτουργούσης λογοκρισίας κατορθώσατε και αποκρύψατε, εν γνώσει του αδυνάτου της διεθνούς αναγνωρίσεως του καθεστώτος, και αποπνίξατε πάσαν αποκαλυπτικήν φωνήν περί των λόγων εκπτώσεως υμών εκ των συμμαχιών και του οικονομικού αποκλεισμού μέχρι της ημέρας της καταστροφής. Η ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΙ 25 – Διότι εκ Λονδίνου διετάχθησαν αι πολεμικαί επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921 προς Άγκυραν, πριν αποδώση τα αποτελέσματά της η κηρυχθείσα επιστράτευσις, προκληθείσης ούτω παρ’ υμών της πρώτης ήττας του ελληνικού στρατού, ήτις είχε σημαντικά αποτελέσματα επί της εν γένει καταστάσεως. – Διότι, παρά την γνώμην του αρμοδίου διοικητού της στρατιάς, όστις δεν ενέκρινε την συνέχισιν της εκστρατείας προς Άγκυραν μετά την κατάληψιν του Δορυλαίου, ελάβατε μετά του βασιλέως την απόφασιν αυτήν και προκαλέσατε ούτω τον ηθικόν κλονισμόν και την απώλειαν σοβαράς και βασίμου ελπίδος στρατιωτικής ημών επιβολής επί του αντιπάλου. – Διότι αναθέσατε την αρχηγίαν του στρατού εις τον ανεύθυνον βασιλέα. – Διότι εψηφίσθησαν υπό τας εμπνεύσεις υμών υπό της Εθνοσυνελεύσεως, ης είχατε την πλειοψηφίαν, νόμοι αμοιβής στασιαστών κατά της πατρίδος, αυτομόλων προς τον εχθρόν, λιποτακτών, διασπαθίσεως του δημοσίου πλούτου διά αποζημιώσεις βουλευτών της Βουλής του Δεκεμβρίου 1915 και δήθεν παθόντων προσώπων κτλ. κτλ., εν παραγνωρίσει της οικονομικής εξαντλήσεως, εις ην υπεβάλατε την χώραν και εν πληρεστάτη γνώσει ότι ο στρατός έπασχεν ελλείψει χρημάτων, ως εξ επισήμων εμφαίνεται εκθέσεων, στερούμενος μισθοδοσίας, τροφής και ιματισμού, ούτως ώστε η οικονομική αυτή εξάντλησις, η διπλωματική απομόνωσις, η αποκλείουσα την εκμετάλλευσιν πάσης επιτυχίας, και η ατέρμων παράτασις του πολέμου προκάλεσαν αναποδράστως την κατάρρευσιν του μετώπου και την καταστροφήν της χώρας. 26 ΓΙΑΝΝΗΣ Π. ΚΑΨΗΣ – Διότι, καίτοι υπό της Εθνοσυνελεύσεως εψηφίσθη έσχατον όριον των εθνικών ημών διεκδικήσεων η Συνθήκη των Σεβρών, εν τούτοις ανετέθη διά της ελληνικής αντιπροσωπείας, αποτελουμένης εκ των εξ υμών κυρίων Γούναρη και Μπαλτατζή, εν λευκώ η μεσολάβησις, προς λύσιν των ζητημάτων τούτων, εις ξένας Δυνάμεις, ενώ προηγουμένως ούτε κατ’ αρχήν εγένοντο δεκταί παρ’ υμών αι προτάσεις των Δυνάμεων του Ιουνίου 1921, δι’ ων εσώζετο τουλάχιστον ολόκληρος η Θράκη και επετυγχάνετο η αυτονομία της Μικράς Ασίας με διατήρησιν ελληνικού στρατού εν Σμύρνη. – Διότι εν τη κυβερνήσει συνασπισμού μετά του κυρίου Στράτου προέβητε εις τον διορισμόν του αντιστρατήγου Χατζανέστη ως αρχιστρατήγου γνωστού ως ανισορρόπου και διαλυτικού στοιχείου... – Διότι αποσπάσατε εις Θράκην μονάδας προς παιδαριώδη σκοπόν, συντελέσαντες εις την μείωσιν της μαχητικότητος του στρατού της Μικράς Ασίας, δόντες την ευκαιρίαν εις τον εχθρόν να εκδηλώση την επίθεσίν του, εξ ης επήλθεν ο επίλογος της εθνικής καταστροφής, ην διά των προαναφερθέντων λόγων παρασκευάσατε. – Διότι διά της συμβάσεως ην υπεγράψατε μετά του Άγγλου υπουργού του θησαυροφυλακίου παρητήθητε των πιστώσεων, δι’ ας είχον αναλάβει οι σύμμαχοι υποχρεώσεις. – Διότι ηνέχθητε να σχηματισθή παρακυβέρνησις υπό των: πρίγκιπα Νικολάου, Στρέιτ, Δούσμανη, Κωνσταντινόπουλου, Τζόντον κτλ., ήτις διά δολοφονιών, απειλών επιθέσεων κατ’ αόπλων πολιτών ενέσπειρε τρομοκρατίαν προς διατήρησιν της Αρχής. Η ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞΙ 27 – Διότι παρεμποδίσατε να ηγηθεί της διπλωματικής αντιπροσωπείας ο τότε πρωθυπουργός Δημ. Ράλλης και ως αντιπρόσωπος των αλυτρώτων ο Ελ. Βενιζέλος, εις το κατά Φεβρουάριον 1921 συνέδριον του Λονδίνου.